Celiakia, alergia, czy nietolerancja glutenu? Jak je odróżnić?

Zjesz kanapkę – boli cię brzuch. Makaron? Wzdęcia. Ciasto na urodzinach? Biegunka jak w zegarku. Lekarz mówi „może masz celiakię”. Koleżanka twierdzi, że to „nietolerancja glutenu, teraz każdy to ma”. Internet podpowiada, że może to alergia. Ten przewodnik to nie kolejna internetowa wrzutka w stylu „gluten zły, dieta dobra”. Tutaj rozbieramy temat na czynniki pierwsze: czym różni się celiakia od alergii, co naprawdę oznacza nietolerancja glutenu, które objawy są istotne, a które to autosugestia.  Jeśli masz dość życia w zawieszeniu między bułką a bólem brzucha, to przeczytaj ten tekst do końca. Naprawdę warto wiedzieć, z czym ma się do czynienia, zanim wyrzucisz z kuchni cały regał i zaczniesz panikować na widok pszenicy.

Celiakia – trwała nietolerancja glutenu

Celiakia (inaczej: choroba trzewna) to przewlekła choroba autoimmunologiczna przewodu pokarmowego, której podstawą jest nietolerancja glutenu prowadząca do uszkodzenia błony śluzowej jelita cienkiego. Spożycie glutenu u osób z celiakią prowadzi do nieprawidłowej reakcji układu odpornościowego, który atakuje własne tkanki – głównie kosmki jelitowe, odpowiedzialne za wchłanianie składników odżywczych.

Celiakia to nie alergia i nie chwilowa nietolerancja

W przeciwieństwie do alergii na gluten czy nieceliakalnej nadwrażliwości, celiakia jest chorobą – trwałą i nieodwracalną. Występuje wyłącznie u osób z predyspozycją genetyczną (obecność alleli HLA-DQ2 lub HLA-DQ8). Szacuje się, że 1–2% populacji światowej choruje na celiakię, choć większość przypadków pozostaje nierozpoznana.

Co się dzieje w jelicie?

Pod wpływem spożycia glutenu dochodzi do:

• aktywacji limfocytów T i produkcji autoprzeciwciał (np. przeciw transglutaminazie tkankowej),
• uszkodzenia i zaniku kosmków jelitowych,
• upośledzenia wchłaniania substancji odżywczych (np. żelaza, wapnia, witamin z grupy B),
• przewlekłego stanu zapalnego w jelicie cienkim.

Zanik kosmków jelitowych to najbardziej charakterystyczny objaw histopatologiczny celiakii. Prowadzi do tzw. zespołu złego wchłaniania – pacjent nie przyswaja składników odżywczych mimo prawidłowej diety.

Zobacz ile wiesz o glutenie: poznaj przewodnik dla osób z nietolerancją

Objawy celiakii – nie tylko ze strony przewodu pokarmowego

Podstawowe objawy nietolerancji glutenu (jelitowe):

• przewlekła lub nawracająca biegunka tłuszczowa,
• wzdęcia, bóle brzucha, uczucie przelewania,
• utrata masy ciała mimo apetytu,
• zaparcia (częstsze u dzieci).
  

Nietypowe (pozajelitowe):

• niedokrwistość z niedoboru żelaza (oporna na suplementację),
• osteopenia lub osteoporoza (niedobór wit. D i wapnia),
• afty, opryszczkowe zapalenie skóry (dermatitis herpetiformis),
• zaburzenia neurologiczne: depresja, bóle głowy, neuropatie,
• u kobiet: zaburzenia miesiączkowania, niepłodność, poronienia.

U dzieci częste są:

• zahamowanie wzrostu,
• opóźnione dojrzewanie płciowe,
• drażliwość i zmiany zachowania.

Diagnostyka celiakii – jak ją potwierdzić?

Diagnoza musi być potwierdzona testami serologicznymi i histologicznymi. Kluczowe jest wykonanie badania:

1. Przeciwciała przeciw transglutaminazie tkankowej (tTG-IgA) – najczulszy marker celiakii.
2. Przeciwciała przeciw endomysium (EMA-IgA) – bardzo swoiste.
3. Całkowity poziom IgA – w celu wykluczenia niedoboru.
4. Biopsja jelita cienkiego – ocena stopnia uszkodzenia (skala Marsh).
5. Testy genetyczne (HLA-DQ2/DQ8) – nie potwierdzają choroby, ale jej brak niemal wyklucza celiakię.

Ważne: badania należy wykonywać przed wprowadzeniem diety bezglutenowej, inaczej wyniki mogą być fałszywie ujemne.

Celiakia bezobjawowa i celiakia u dorosłych

Celiakia może przebiegać bezobjawowo – zwłaszcza u dorosłych. U tych pacjentów wykrywa się ją często przypadkowo, np. podczas diagnostyki niepłodności, osteoporozy czy niedokrwistości.

U dorosłych częstsze są objawy pozajelitowe, a dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego mogą być łagodne lub nie występować wcale.

Leczenie celiakii – dieta bezglutenowa bez kompromisów

Leczeniem z wyboru jest całkowita, ścisła i dożywotnia dieta bezglutenowa. Oznacza to eliminację:

• pszenicy, żyta, jęczmienia, orkiszu i ich przetworów,
• produktów skażonych glutenem (np. owsa bez certyfikatu),
• ukrytych źródeł glutenu: przyprawy, sosy, niektóre leki.
  

Ważne: przestrzeganie diety prowadzi u większości pacjentów do pełnej regeneracji kosmków jelitowych w ciągu 6–24 miesięcy. Dzieci reagują szybciej niż dorośli.

Konsekwencje nieleczonej celiakii

Zaniedbana celiakia może prowadzić do:

• ciężkich niedoborów witamin i minerałów,
• niepłodności i poronień,
• osteoporozy, neuropatii, depresji,
• chłoniaka jelita cienkiego (Enteropathy-Associated T-cell Lymphoma – EATL).

Dlatego kluczowe jest nie tylko postawienie diagnozy, ale także utrzymanie diety i monitorowanie stanu zdrowia.

Alergia na gluten – natychmiastowa reakcja układu odpornościowego

Alergia na gluten to jedno z rzadziej omawianych, ale klinicznie odmiennych zaburzeń związanych ze spożyciem glutenu. W przeciwieństwie do celiakii czy nieceliakalnej nadwrażliwości, alergia jest reakcją IgE-zależną, typową dla klasycznych alergii pokarmowych. Może prowadzić do gwałtownych objawów już kilka minut po spożyciu glutenu, a w skrajnych przypadkach – do wstrząsu anafilaktycznego.

Ważne: najczęściej dotyczy dzieci, ale może występować również u dorosłych, szczególnie u osób z atopią (predyspozycją do reakcji alergicznych).

Czym różni się alergia na gluten od celiakii?

Cecha	Alergia na gluten	Celiakia
Mechanizm	reakcja IgE, natychmiastowa	reakcja autoimmunologiczna
Czas pojawienia się objawów	minuty do godzin	dni do tygodni
Objawy	skórne, oddechowe, pokarmowe	głównie jelitowe, niedobory
Diagnostyka	testy skórne, IgE	przeciwciała tTG, EMA, biopsja
Leczenie	dieta eliminacyjna, leki	dożywotnia dieta bezglutenowa

Objawy alergii na gluten

Objawy mogą dotyczyć wielu układów – często występują w formie szybkiej, ostrej reakcji po spożyciu produktów zawierających gluten (głównie pszenicy).

Objawy ze strony układu pokarmowego:

• bóle brzucha,
• nudności, wymioty,
• biegunka (o nagłym początku).
  

Objawy skórne:

• pokrzywka (zmiany bąblowe, swędzące),
• rumień, wysypka plamisto-grudkowa,
• atopowe zapalenie skóry (przewlekłe, nasilone u dzieci).
  

Objawy oddechowe:

• katar, kichanie, zatkany nos,
• kaszel, chrypka, duszność,
• skurcz oskrzeli.
  

Objawy ogólnoustrojowe:

• osłabienie,
• zawroty głowy,
• anafilaksja (wymaga natychmiastowego podania adrenaliny).
  

Najczęstsze alergeny: gluten czy pszenica?

W praktyce klinicznej często używa się terminu „alergia na gluten”, ale rzeczywistym alergenem jest zazwyczaj pszenica jako całość. Alergia może dotyczyć:

• białek niespecyficznych dla glutenu (albuminy, globuliny),
• białek glutenowych (gliadyny, gluteniny),
• inhibitorów trypsyny, lipid transfer proteins (LTP) – szczególnie w alergii wziewnej.
  

Ważne: dlatego diagnostyka powinna obejmować pełen panel pszeniczny, a nie tylko gluten jako pojedynczy składnik.

Diagnostyka alergii na gluten

Rozpoznanie alergii powinno odbywać się w warunkach kontrolowanych, pod nadzorem alergologa lub gastrologa.

Podstawowe metody:

1. Testy skórne punktowe (prick tests) – szybka reakcja w miejscu kontaktu z alergenem.
2. Oznaczenie swoistych przeciwciał IgE w surowicy – szczególnie IgE dla pszenicy (f4).
3. Testy prowokacyjne – doustne (DBPCFC – double-blind placebo-controlled food challenge) – uważane za złoty standard.
4. Testy komponentowe (component-resolved diagnostics) – ocena reakcji na konkretne białka pszenicy (np. ω-5 gliadyna).
   

Ważne: alergia może być również wziewna – np. u piekarzy lub pracowników młynów (ang. baker’s asthma), gdzie uczulający jest pył mączny zawierający gluten i inne białka zbóż.

Leczenie alergii na gluten

Podstawą leczenia jest:

• dieta eliminacyjna – eliminacja pszenicy i potencjalnie innych zbóż glutenowych,
• farmakoterapia – leki przeciwhistaminowe, ewentualnie GKS przy silnych objawach,
• adrenalina – w przypadku ryzyka anafilaksji (pacjent powinien mieć przy sobie ampułkostrzykawkę).

Ważne: u dzieci alergia na pszenicę często ustępuje z wiekiem – aż 70–80% przypadków zanika do 12. roku życia. U dorosłych bywa przewlekła.

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten – czym naprawdę jest nietolerancja glutenu?

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCGS) to jednostka chorobowa, którą określa się, gdy występują objawy związane ze spożyciem glutenu, ale nie ma cech celiakii ani alergii na gluten. W potocznym rozumieniu to właśnie NCGS bywa nazywana nietolerancją glutenu, choć ten termin nie jest medycznie precyzyjny.

Stan ten został formalnie opisany dopiero w ostatnich kilkunastu latach, a ze względu na brak jednoznacznych biomarkerów, jego rozpoznanie wymaga wykluczenia innych chorób.

Patomechanizm – co (najprawdopodobniej) wywołuje objawy?

Choć dokładny mechanizm nie jest w pełni poznany, badania sugerują, że objawy mogą być efektem działania:

• frakcji białkowych glutenu (głównie gliadyn),
• innych składników zbóż, np. FODMAP-ów (fermentowalnych węglowodanów),
• inhibitorów amylazy-trypsyny (ATI), które mogą indukować stan zapalny,
• reakcji mikrobioty jelitowej i niskiego stopnia stanu zapalnego błony śluzowej.

U wielu pacjentów objawy NCGS występują również po spożyciu innych zbóż, dlatego mówi się raczej o nadwrażliwości na pszenicę (non-celiac wheat sensitivity).

Objawy nietolerancji glutenu (NCGS)

Objawy są bardzo zróżnicowane, zwykle o charakterze przewlekłym lub nawracającym. Dotyczą zarówno układu pokarmowego, jak i ogólnego samopoczucia.

Objawy ze strony układu pokarmowego:

• wzdęcia, bóle brzucha, uczucie pełności,
• nieregularne wypróżnienia: biegunki lub zaparcia,
• przelewania i gazy, dyskomfort po jedzeniu,
• objawy przypominające zespół jelita drażliwego (IBS).
  

Objawy ogólnoustrojowe:

• przewlekłe zmęczenie, senność, brak koncentracji („mgła mózgowa”),
• bóle głowy, bóle mięśni i stawów,
• objawy skórne (trądzik, egzema),
• stany lękowe, rozdrażnienie, obniżony nastrój.
  

Objawy zazwyczaj ustępują po eliminacji glutenu i powracają po jego ponownym wprowadzeniu (co wykorzystuje się w diagnostyce).

Kto może mieć NCGS?

• osoby z objawami ze strony przewodu pokarmowego po spożyciu glutenu, bez dodatnich testów na celiakię i alergię,
• pacjenci z zespołem jelita drażliwego (IBS) niewrażliwym na FODMAP-y,
• osoby dorosłe w średnim wieku (najczęstsza grupa rozpoznania),
• kobiety częściej niż mężczyźni (około 70% przypadków).
  

Nieceliakalna nadwrażliwość może występować także u dzieci, choć rzadziej jest diagnozowana ze względu na brak standaryzacji objawów i metod rozpoznania.

Diagnostyka NCGS – jak rozpoznać nietolerancję glutenu?

Nie ma jednoznacznego testu laboratoryjnego dla NCGS. Rozpoznanie opiera się na diagnostyce wykluczającej.

Krok po kroku:

1. Wykonanie testów na celiakię (tTG-IgA, EMA, całkowite IgA).
2. Wykluczenie alergii pokarmowej (testy IgE na pszenicę).
3. Wprowadzenie diety eliminacyjnej – eliminacja glutenu na okres 4–8 tygodni.
4. Ocena poprawy objawów (np. za pomocą dzienniczka).
5. Ponowne wprowadzenie glutenu (challenge) – jeśli objawy wracają, rozpoznaje się NCGS.
   

Ważne: najbardziej wiarygodną metodą diagnostyczną pozostaje tzw. double-blind placebo-controlled gluten challenge – prowadzona w warunkach klinicznych, jednak stosowana głównie w badaniach naukowych.

Leczenie – eliminacja glutenu, ale niekoniecznie na całe życie

W odróżnieniu od celiakii, nieceliakalna nietolerancja glutenu może mieć charakter przejściowy.

Leczenie polega na:

• czasowej eliminacji glutenu (zwykle na 3–6 miesięcy),
• ponownym wprowadzeniu glutenu pod kontrolą objawów,
• ewentualnym ograniczeniu innych czynników drażniących (np. FODMAP-ów, laktozy, przetworzonych produktów).

Dieta bezglutenowa nie musi być dożywotnia, ale powinna być wdrożona świadomie – najlepiej z udziałem dietetyka klinicznego. Niekontrolowane, długotrwałe stosowanie może prowadzić do niedoborów żelaza, witamin z grupy B, błonnika czy wapnia.

Zaburzenia związane ze spożyciem glutenu mogą mieć różne podłoże – od zaburzeń immunologicznych po nadreaktywność przewodu pokarmowego bez cech stanu zapalnego. W diagnostyce kierunkowej warto uwzględniać zarówno nieceliakalną nadwrażliwość na gluten, jak i nietolerancje pokarmowe o innym mechanizmie, np. nietolerancję laktozy, czy niską tolerancję FODMAP-ów.

Typowe objawy nietolerancji glutenu – takie jak wzdęcia, ból brzucha, biegunka, zmęczenie, czy zmiany skórne – mogą pojawiać się zarówno u dzieci, jak i u osób dorosłych, niekiedy bez wyraźnego związku czasowego ze spożyciem produktów zawierających gluten. Obserwuje się też objawy ze strony układu nerwowego i neurologiczne powikłania, szczególnie przy długotrwałym braku leczenia.

Jeśli podejrzewasz u siebie nietolerancję glutenu, kluczowe będzie nie tylko sprawdzenie stężenia przeciwciał we krwi, ale również analiza wyniku badania histopatologicznego jelita cienkiego, ocena zaniku kosmków jelitowych, a czasem także badania genetyczne. Diagnostyka celiakii powinna być prowadzona przy zachowaniu normalnego spożycia glutenu – jego wcześniejsza eliminacja może zafałszować wynik testów.

Niektóre objawy, zwłaszcza ze strony układu pokarmowego, bywają nieswoiste i zbliżone do obrazu zespołu jelita drażliwego (IBS), dlatego w praktyce stosuje się diety eliminacyjne oraz czasowe wykluczenie glutenu z diety jako formę rozpoznania różnicowego.

Przyczyny nietolerancji glutenu nie zawsze są oczywiste – mogą wynikać z nadreaktywności na białka zbóż, zmienionej mikrobioty, przewlekłego stresu lub wcześniejszych infekcji jelitowych. W takim przypadku dieta bezglutenowa może przynieść poprawę, ale powinna być stosowana świadomie, z uwzględnieniem ryzyka niedoborów i utraty różnorodności pokarmowej.

W przypadku każdej formy nadwrażliwości zalecane jest wsparcie specjalisty: gastroenterologa, alergologa lub dietetyka klinicznego. Samodzielna eliminacja glutenu bez diagnostyki może prowadzić do błędnej interpretacji objawów i opóźnienia rozpoznania np. choroby trzewnej.

FAQ: najczęstsze pytania o nietolerancję glutenu

1. Jakie są przyczyny nietolerancji glutenu, jeśli nie jest to celiakia ani alergia?

Przyczyny nietolerancji glutenu nie są jednoznaczne. W grę mogą wchodzić czynniki takie jak przewlekły stres, zaburzenia mikrobioty jelitowej, wcześniejsze infekcje pokarmowe lub zwiększona przepuszczalność jelita. Uważa się też, że niektóre osoby reagują nie na sam gluten, lecz na inne składniki zbóż, np. inhibitory amylazy-trypsyny. Mówimy wtedy o nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten, czyli formie nietolerancji glutenu bez cech autoimmunizacji.

2. Jakie objawy mogą świadczyć o zaburzeniach wchłaniania wywołanych nietolerancją glutenu?

Objawy związane z zaburzeniami wchłaniania to m.in. przewlekła biegunka, niedobór żelaza, utrata masy ciała oraz objawy neurologiczne. Choć najczęściej kojarzone są z celiakią, również w przypadku nieceliakalnej nietolerancji glutenu mogą występować, zwłaszcza jeśli spożycie glutenu jest długotrwałe mimo występowania objawów.

3. Czy nietolerancja glutenu może występować w każdym wieku?

Tak. Nietolerancja glutenu u dzieci i u dorosłych może pojawić się w każdym wieku. Objawy bywają niespecyficzne, a ich nasilenie może różnić się w zależności od wieku, płci i współistniejących chorób. Warto zaznaczyć, że w przypadku celiakii objawy u dzieci często są bardziej jelitowe, natomiast u dorosłych dominują dolegliwości ogólnoustrojowe.

4. Czy warto sprawdzić zawartość glutenu w diecie, jeśli objawy są łagodne?

Tak. Nawet niewielkie ilości glutenu w diecie mogą wywołać najczęstsze objawy u osób z nadwrażliwością lub celiakią. Zawartość glutenu w produktach spożywczych powinna być zawsze analizowana – szczególnie wtedy, gdy pacjent podejmuje próbę samodzielnej eliminacji glutenu bez wcześniejszej diagnozy. Istnieją też testy, które pozwalają ocenić obecność glutenu w posiłkach.

5. Jak wygląda diagnostyka celiakii i co oznacza niejednoznaczny wynik badania?

Celiakia to choroba. jej diagnostyka opiera się na oznaczeniu przeciwciał (tTG, EMA), ocenie histopatologicznej jelita cienkiego oraz, w niektórych przypadkach, na badaniach genetycznych. Niejednoznaczny wynik badania może oznaczać np. spożycie zbyt małych ilości glutenu przed testami lub współistniejący niedobór IgA. W takich przypadkach warto wykonać testy alternatywne i skonsultować się z gastroenterologiem.

---

Źródło:

Lebwohl, B. et al. (2018). The Changing Face of Celiac Disease. Gastroenterology, 154(8), 1906–1918. https://doi.org/10.1053/j.gastro.2017.12.002

Fasano, A. (2012). Clinical presentation of celiac disease in the pediatric population. Gastroenterology, 143(3), 578–586. https://doi.org/10.1053/j.gastro.2012.06.001

Sicherer, S. H. & Sampson, H. A. (2014). Food allergy: Epidemiology, pathogenesis, diagnosis, and treatment. Journal of Allergy and Clinical Immunology, 133(2), 291–307.
https://doi.org/10.1016/j.jaci.2013.11.020

Sapone, A. et al. (2012). Spectrum of gluten-related disorders: consensus on new nomenclature and classification. BMC Medicine, 10(1), 13. https://doi.org/10.1186/1741-7015-10-13

Volta, U. et al. (2014). Non-celiac gluten sensitivity: questions still to be answered despite increasing awareness. Cellular and Molecular Immunology, 11, 383–392. https://doi.org/10.1038/cmi.2014.28